Περι ελευθερίας

Έχω την πεποίθηση, ότι ο όρος ελευθερία είναι ένας όρος παρεξηγημένος τον οποίο οι περισσότεροι, αν και τον χρησιμοποιούν καθημερινά, ίσως τελικά να μην ξέρουν τι βάρος κρύβει. Παρακάτω θα αναπτύξω κάποιους συλλογισμούς σχετικούς με την ελευθερία βασισμένους στην δική μου «κοσμοθεωρία», όπως αυτή έχει διαμορφωθεί κάτω από την επίδραση των προσωπικών βιωμάτων, της πολιτικής φιλοσοφίας και εκείνων των ηλεκτροχημικών διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στον ανθρώπινο εγκέφαλο και έχουν ως αποτέλεσμα τη διαδικασία της σκέψης.
Υπάρχουν μερικοί δημοφιλείς ορισμοί του τι συνιστά να είναι κανείς ελεύθερος, στην φιλελεύθερη ιδεολογία για παράδειγμα, η ελευθερία του καθενός, φτάνει μέχρι το σημείο που ξεκινάει η ελευθερία του άλλου. Όπως το βλέπω εγώ η ερμηνεία αυτή έχει δυο βασικά μειονεκτήματα, το πρώτο είναι ότι δεν ξεκαθαρίζει αν η σφαίρα ελευθερίας του ενός είναι ισομεγέθης με τη σφαίρα ελευθερίας του άλλου και το δεύτερο είναι ότι συχνά, τα άτομα παραχωρούν συνειδητά τον ελεύθερο τους χώρο σε άλλα άτομα, επιτρέποντας έτσι ως ένα βαθμό την παραβίαση της σφαίρας ελευθερίας τους. Αυτή η παραβίαση, δεν είναι απλώς κάτι που συμβαίνει, άλλα είναι μια απαραίτητη για την κοινωνική ζωή διαδικασία που ονομάζεται κοινωνικοποίηση, μιας και η δημιουργία δεσμού με άτομα ή ομάδες, συνιστά αυτό ακριβώς, την αμοιβαία παραχώρηση ιδιωτικού χώρου για την δημιουργία κοινωνικού/σχεσιακού χώρου.
Για τους συντηρητικούς, η ελευθερία συνίσταται στην αναγνώριση της θέσης και του ρόλου των ατόμων, σε αυτόν τον, για τους συντηρητικούς, ζωντανό οργανισμό που ονομάζεται κοινωνία. Για τους συντηρητικούς το άτομο που δεν έχει συνειδητά υποταχθεί(και αυτό ακριβώς το συνειδητά δείχνει ελεύθερη βούληση άρα και ελευθερία) στην κοινωνία αναγνωρίζοντας τον ρόλο του και εκτελώντας την λειτουργία που πρέπει να εκτελέσει, ακριβώς σαν να είναι ένα ζωτικό όργανο σε έναν βιολογικό οργανισμό, όχι μόνο δεν είναι ελεύθερο, αλλά είναι και υποταγμένο στην ανθρώπινη αδυναμία και ατέλεια, κάτι που θα το οδηγήσει στην αυτοκαταστροφή. Ο άνθρωπος για να είναι χαρούμενος και να ζει απολαμβάνοντας το αίσθημα της ασφάλειας και του ανήκειν, πρέπει να καταφέρει να ενταχθεί και να προσφέρει στην οργανική κοινωνία. Θα λέγαμε πως η ελευθερία για τους συντηρητικούς συνίσταται σε αυτό που εξέφρασε ο Ιμάνιουελ Κάντ «ελευθερία είναι να πράττει κανείς το καθήκον του». Υπάρχουν και εδώ πολλές αντιφάσεις και αδυναμίες, όπως για παράδειγμα πως μπορεί να πράττει κάποιος το καθήκον του σε μια διαβρωμένη κοινωνία, ποιο είναι αυτό το καθήκον και ποιους ωφελεί; Μήπως η συντηρητική άποψη για το τι είναι ελευθερία εξυπηρετεί κάθε φορά την εκάστοτε άρχουσα τάξη, η οποία με πρόσχημα την εκτέλεση του καθήκοντος, παρατείνει την εκμετάλλευση και την επιβολή της πάνω στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα;
Η φιλελεύθερη άποψη για την ελευθερία είναι καθαρά ατομικιστική, βάζει σύνορα, στεγανά, τα οποία όμως ούτε πρέπει ούτε μπορεί να υπάρχουν στην πραγματικότητα. Ο σεβασμός της ελευθερίας του άλλου όχι μόνο είναι σχετικός, μιας και εξαρτάται από το πόση ελευθερία του έχει δοθεί(ή έχει αρπάξει), αλλά είναι και ανέφικτος, αφού συχνά η παραχώρηση της ελευθερίας είναι περισσότερο θεμιτή από την περιφρούρηση αυτής. Στην περίπτωση της συντηρητικής άποψης, αναγνωρίζεται μια υποχρέωση απέναντι στην κοινωνία, ή οποία δεν αναγνωρίζεται από τους φιλελεύθερους, όμως αγνοείται σε μεγάλο βαθμό η ικανότητα του ανθρώπου για αυτοδιάθεση και αυτοπροσδιορισμό, εκτός και αν αυτός ο αυτοπροσδιορισμός και η αυτοδιάθεση συμπίπτει με το κοινωνικό καθήκον κάτι που στην ουσία συνιστά εξαναγκασμό.
Στην προσπάθεια μου να περιγράψω έναν πιο «ολοκληρωμένο» προσδιορισμό που θα μπορεί να μας βοηθήσει στο να προσεγγίσουμε το ιδανικό της ελευθερίας κατέληξα στα εξής:
Α) Απόλυτη ελευθερία δεν υπάρχει, ακόμα και αν υπήρχε δεν θα ήταν θεμιτή, το ζήτημα είναι να ανακαλύψουμε τους όρους εκείνους με τους οποίους θα αντιλαμβάνεται ο καθ ένας την ελευθερία του.
Β) Ο άνθρωπος όντας κοινωνικό ον, δεν μπορεί να είναι ελεύθερος σε τέτοιο βαθμό που να μπορεί να είναι ανεξάρτητος από την κοινωνία, οι υποχρεώσεις του απέναντι σε αυτήν, αλλά και οι απολαβές του από αυτήν, τον αναγκάζουν να υποτάσσει τουλάχιστον μέρος της ελευθερίας του για να είναι μέρος της κοινωνίας.
Γ) Υπό αυτήν την έννοια, το καλύτερο που μπορεί να γίνει σε μια κοινωνία, είναι να υπάρχει όσο το δυνατόν βέλτιστος συντονισμός των ατόμων που την απαρτίζουν, έτσι ώστε το παραγόμενο έργο να είναι το καλύτερο δυνατό σε ποσότητα και ποιότητα. Σε δεύτερο χρόνο, αυτό το παραγόμενο έργο(που μεταφράζεται σε προϊόν ή υπηρεσία) πρέπει να μοιράζεται δίκαια, υπό την μορφή απολαβών, σε όλα τα μέλη της κοινωνίας. Με αυτόν τον τρόπο η παραχώρηση ελευθερίας που κάνει το άτομο προς όφελος της κοινωνίας, του επιστρέφει ως αξία χρήσης, προσφέροντας του στην ουσία ακόμα περισσότερη ελευθερία απ’ όση θα είχε υπό διαφορετικές συνθήκες(όπως πχ συμβαίνει με την υπεραξία που ο εργοδότης κλέβει μέρος της αξίας της εργασίας από τον εργαζόμενο, άρα και μέρος της ελευθερίας του).
Δ) Την κοινωνία όμως το άτομο δεν την έχει ανάγκη μόνο για βιολογικούς λόγους αλλά και για συναισθηματικούς(έστω και αν αυτοί είναι αλληλένδετοι μεταξύ τους). Εκτός λοιπόν από τον χρόνο που το άτομο θα ξοδεύει για να παράγει, ώστε να έχει ένα πιάτο φαί να φάει ή ένα μέρος να κοιμηθεί, πρέπει να έχει χρόνο και χώρο για να εκφραστεί, να συνάψει σχέσεις να τις χαλάσει ή να τις καλλιεργήσει.
Ε) Έχοντας λοιπόν εξασφαλίσει την δίκαιη κατανομή του παραγόμενου πλούτου σε μια κοινωνία και έχοντας συντονίσει όσο το δυνατόν καλύτερα την διαδικασία παραγωγής, έχοντας δηλαδή καθορίσει τις εργασιακές και τις οικονομικές ελευθερίες, μένει να καθορίσουμε εκείνο το πλαίσιο που θα ορίζει τα όρια της ελευθερίας στις διαπροσωπικές σχέσεις. Σε αυτό το σημείο εγώ έχω να προτείνω μια πιο εξελιγμένη μορφή της φιλελεύθερης περί ελευθερίας αντίληψης(αν και η φιλελεύθερη αντίληψη δεν αφορά μόνο τις διαπροσωπικές σχέσεις).
«Ο καθ ένας είναι ελεύθερος να διαχειριστεί την ελευθερία του όπως θέλει αυτός και να θέσει τα όποια όρια κατά περίπτωση. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να ξεπεράσει τα όρια που έχει θέσει κάποιος αν αυτός ο κάποιος δεν του το επιτρέψει.»
Ωστόσο και ο δικός μου ορισμός δεν είναι επαρκής, καθώς αγνοεί συγκεκριμένες ιδιαιτερότητες, μερικές από τις οποίες είναι:
- Είναι δυνατόν να αυτοκαθορίζουν τα παιδιά την ελευθερία τους;
- Είναι δυνατόν να αυτοκαθορίζουν τα άτομα με ψυχικές παθήσεις την ελευθερία τους;
- Τι γίνεται στην περίπτωση που η ελευθερία κάποιου σχετίζεται άμεσα με την ελευθερία κάποιου άλλου; Σε ένα γάμο πχ, είναι ηθικά σωστό να μπορεί ο ένας από τους δύο να έχει ερωτικούς συντρόφους όταν ο άλλος δεν θέλει;
- Οι άνθρωποι δεν είναι μηχανές και δεν μπορούν να ανοιγοκλείνουν διακόπτες και να λειτουργούν σαν ένα κλειστό/ανοιχτό κύκλωμα στις σχέσεις τους με τους άλλους. Πολλές φορές ο αποκλεισμός ή η αποδοχή είναι διαδικασίες που χρειάζονται χρόνο για να αναπτυχθούν και συχνά απαιτείται και η αυθαίρετη «διείσδυση» στον χώρο ελευθερίας του άλλου, όπως για παράδειγμα στις ερωτικές σχέσεις.
Καταλήγουμε λοιπόν ότι η ελευθερία είναι κάτι που δεν μπορεί να οριστεί κατ απόλυτο τρόπο καθώς είναι δέσμια των κοινωνικών συμβάσεων, των θεσμών, των υποκειμένων(αλλιώς αντιλαμβάνεται την ελευθερία ο φιλελεύθερος αλλιώς ο κομμουνιστής αλλιώς ο φασίστας), το χρόνου και του χώρου(άλλη άποψη είχαν για την ελευθερία το 1821, άλλη σήμερα, όπως επίσης άλλη άποψη έχουν για την ελευθερία οι δυτικοί και άλλη οι ιάπωνες).
Επίσης συχνά μπερδεύουμε την ελευθερία με την απελευθέρωση, που είναι δυο διαφορετικά πράγματα. Η απελευθέρωση είναι στην ουσία η άρση ενός ή ενός συνόλου από περιορισμούς, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι όταν καταφέρουμε να ξεφορτωθούμε αυτούς τους περιορισμούς έχουμε κερδίσει την ελευθερία. Η ελευθερία είναι μεν σχετική και υποκειμενική, δεν είναι όμως μια εντελώς αφηρημένη ιδέα. Μια κοινωνία για παράδειγμα μπορεί να ορίσει και να συμφωνήσει σε ένα συγκεκριμένο «πλαίσιο ελευθερίας», και εδώ προκύπτει το ερώτημα, ποιος το ορίζει το πλαίσιο αυτό; Οι πολίτες, ο λαός η άρχουσα τάξη; Μα και φυσικά το τελευταίο, η άρχουσα τάξη, αφού αυτή είναι που «άρχει» ορίζει δηλαδή το πλαίσιο της διακυβέρνησης. Επαγωγικά, οδηγούμαστε με αυτόν τον τρόπο στο συμπέρασμα ότι αν θέλουμε ένα πλαίσιο ελευθερίας από το λαό για τον λαό υπέρ του λαού, τότε πρέπει να φανταστούμε ή να δημιουργήσουμε μια κοινωνία στην οποία η άρχουσα άρα και μόνη τάξη, θα είναι ο λαός…
…αλλά δεν το προεκτείνω γιατί θα με πείτε κομμουνιστή